CBDC, kelime anlamı olarak “Central Bank Digital Currency” ifadesinin kısaltmasıdır. Dilimizde, “Merkez Bankası Dijital Para Birimi” (MBDPB) anlamına gelmektedir. Bir ülkenin itibari parasının dijital halini temsil etmektedir. Bu sebeple, doğrudan ülkenin merkez bankası tarafından kontrol edilir.
Kripto paraların yaygınlaşması ve popülerliğinin her geçen gün artması ile merkez bankası dijital para birimlerine (MBDPB) ilgi de son yıllarda artmış durumdadır. Merkez bankaları kripto para birimlerini kontrol altına alınması gereken bir tehdit unsuru olarak görmesi nedeni ile CBDC’lere (MBDPB) yönelmektedir. Devletler artık mevcut bankacılık ve finans endüstrisinin yerini alması beklenen bu finansal enstrümanlara ayak uydurmak ve kontrol edebileceği türden dijital paralara sahip olmak istemektedir.
Devletler; kontrol edilemezliği, gizliliği ve kara para aklama gibi yasa dışı amaçlarla kullanılması ihtimali nedeniyle Bitcoin’in çıkışından beri kripto para birimlerine mesafeli yaklaşmışlardır. Merkez bankaları ayrıca, kripto para birimlerinin, merkez bankalarının otoritesini ve kontrolünü zayıflatabileceğinden de endişe etmektedirler. Günümüzde ise merkez bankaları para talebi ve arzı üzerindeki kontrolünü sağlamak istemekte ve gelecekte gerçekleşmesine kesin gözüyle bakılan nakitsiz topluma hazırlanmak için dijital para birimlerini bir araç olarak görmektedir.
Günümüzde salgın hastalık riskinin yanında, kartlar, uygulamalar ve temassız ödeme yöntemlerinin kolaylığından dolayı nakit kullanımı giderek azalmaktadır. Bir merkez bankasının ödemeler sisteminden nakitlerini çıkarması da pek olası gözükmemektedir. Bu sebeple merkez bankaları CBDC’lere (MBDPB) yönelmektedir.
UK Finance’in açıkladığı 2018 yılı raporuna göre, İngiltere’deki her 10 yetişkinden biri artık temassız kartlar ve çevrimiçi ödeme seçenekleri sayesinde, büyük ölçüde nakitsiz bir hayat yaşamaktadır. Bu rakam İsveç’te ise çok daha yüksektir. İsveç Merkez Bankası Sveriges Riksbank tarafından yapılan bir ankette 10 İsveçliden 4’ünün nakit kullanmadığı görülmüştür. Yapılan ankette ek olarak 2010-2018 yılları arasında son satın almalarında nakit ödeme yapanların oranı %39’dan %13’e düşmüştür. Bu veriler doğrultusunda ileride Avrupa’da nakitsiz toplum anlayışına geçişin gerçekleşeceği ve nakit kullanımının ortadan kalkacağı öngörülmektedir. Raporda ayrıca 2025 yılı itibari ile Avrupa’da nakit kullanımının sonlanmasının beklendiği belirtilmiştir.
İngiltere Merkez Bankası, CBDC’yi (MBDPB) şu özelliklere sahip bir merkez bankası dijital para birimi olarak tanımlamaktadır:
- Potansiyel olarak alışverişlerde nakit paradan çok daha fazla işlevselliğe sahiptir.
- Merkez bankası rezervlerinden çok daha geniş kapsamda herkes tarafından ulaşılabilir.
- İtibari paradan biçim ve operasyonel olarak farklılık gösterir ve farklı bir amaca hizmet etmesine olanak tanır.
Merkez bankalarının, CBDC’ler (MBDPB) ile hizmet verebilmesi için CBDC’lerin (MBDPB) aşağıdaki özelliklere sahip olması gerekmektedir.
- Bu dijital para birimleri herhangi bir kısıtlama olmaksızın halka açık olmalıdır.
- Dijital para birimi mevcut ödeme altyapısının teknolojisini sağlamalıdır. Bu şekilde tüm işlemlerde kullanılabilir hale gelecektir.
- Merkez bankaları CBDC’lerin (MBDPB) oluşturulma sürecinde rezervlerine denk olarak oluşturmak zorundadır.
Aslında temelde kripto paralar ile CBDC’ler (MBDPB) benzer varlıklardır. İki tür de blokzinciri üzerinde çalışır. Benzer amaçlara hizmet ederler. Ancak merkez bankaları kripto ibaresini kullanmak yerine dijital para birimi ifadesine yer vermektedir.
CBDC’lerin Amaçları ve İtibari Paralara Kıyasla Faydaları
CBDC’ler (MBDPB) kripto para birimlerine benzerlik göstermesine rağmen farklılık gösterdiği alanlar da bulunmaktadır. Kripto para birimlerinin birçoğunun özelliği gizlilik ve takip edilemezliktir. CBDC’ler bu yönden farklılık göstermektedirler. CBDC’lerin asıl amacı da merkez bankalarının kontrol edebileceği bir dijital para oluşturmak ve kripto para birimlerinin transfer işlem sürelerindeki hızlılık ve düşük işlem maliyetlerini yakalamaktır. Merkez bankaları ayrıca CBDC’ler ile paranın izini sürebilecektir. Nakit, doğası gereği izini sürmesi zor bir değer çeşididir. Bu da onu vergi kaçırma, kara para aklama ve yasa dışı işlemler için çekici kılmaktadır. Nakit ayrıca, her alım satım işleminde kayıt tutulma zorunluluğu olmaması nedeni ile büyük bir güvenlik riski oluşturmaktadır. Devlet tüm bu suçları azaltmak ve vergi kazancını daha kolay bir şekilde takip edebilmek için de CBDC’lerden faydalanabilecektir. Bunun dışında nakit kullanımının gün geçtikçe azalması durumu da güvenli bir merkez bankası dijital parası ortaya çıkarılması için önemli bir sebep haline gelmiştir.
CBDC’ler günlük hayattaki alışverişlerden, yüksek değerli ödemelere kadar, hem verimliliği hem de güvenliği arttırabilir. CBDC’lerin ülkedeki tüm alışveriş için kullanıldığı durumlarda taraflar saniyeler içerisinde birbirlerini dahi görmeden transfer işlemi gerçekleştirebilir ya da alışveriş yapabilirler. Bankalararası ya da sınır ötesi ödeme işlemlerinde de büyük bir hızlı ve takip edilebilirler kazandıracaktır. Kanada Merkez Bankası, Birleşik Krallık ve Singapur tarafından yayımlanan ortak bir çalışmada, CBDC’lerin sınır ötesi ve bankalararası ödemeler için kullanımında karşı taraf riskini iyileştirme potansiyeli bulunduğu ve her iki tarafa da güven vereceği sonucuna varılmıştır.
Ülkelerin CBDC Çalışmaları
Çin, bu konuda ilk adımı atan ülkelerden biridir. Henüz geliştirme aşamasında olan projede Çin Merkez Bankası (PBoC), kendi itibari parası olan Yuan’ın dijital versiyonunu hali hazırda bazı bölgelerde test etmeye başlamıştır. Çin Merkez Bankası Dijital Para Birimi henüz kendisine tüm ülkede yaygın bir kullanım alanı bulamasa da Çin’in dünyada CBDC’leri tedavüle sokan ilk ülke olması beklenmektedir. Çin dışında Avrupa’da da CBDC’lerle ilgili birçok ülke çalışmalar gerçekleştirmektedir. Dijital para biriminin yaklaşımı, yöntemi ve teknolojisi gibi açılardan incelendiğinde merkez bankalarının farklı hızlarda ilerlediği görülmektedir. Bazı merkez bankaları bu konuda testler gerçekleştirirken bazıları ise araştırma aşamasındadır.
Bank of International Settlement’ın yaptığı çalışmada merkez bankalarının %70’inin CBDC çalışmaları içerisine girdiğini göstermektedir. 5 merkez bankasının ise bu konuda öncü çalışmalar gerçekleştirdiği bilinmektedir. Bu projelerden en gelişmiş ve en çok tanınanı İsveç’teki E-krona’dır. İsveç, teknolojik altyapısının kuvveti ve nakit kullanım oranlarının çok düşük seviyelerde olması nedeni ile CBDC’lerin uygulanması aşamasında birçok ülkeden çok daha ileri konumdadır. CBDC araştırmalarının diğer örnekleri arasında Kanada ve Singapur Merkez Bankaları da yer almaktadır. Bu ülkelerin dışında Tayland, Güney Afrika, Japonya ve Avrupa Merkez Bankası da çalışmalarına devam etmektedir. Çalışmalar sonucunda yakın bir gelecekte CBDC’lerin, ülkelerin itibari paralarının yerini aldığını görebiliriz.
